خط ما پارسی است یا عربی!؟

از صفحه‌ی شخصی آقای  دکتر علی نیکویی در ویرگول

نخستین ابهامی که درباره‎ی عربی بودن خط ما بر اندیشه‌ی کنجکاوان می‌گذرد، که چگونه ایرانیان در کشور پهناور خود، چندین گونه خط و گویش بومی داشته‌اند، یکباره خطی از بیابان‌های تفته و میان قبائل فاقد مدنیت، وام گرفته و به جای خط کهن خود به کاربرده‌اند؟

اعراب خطی را که درباره‌اش سخن می‌گوییم کوفی می‌نامند و برای نخستین بار در حیره و کوفه در میان‌رودان با خط آشنا شده و آن را کوفی نامیدند. زیرا تا پیش از آن با خط آشنا نبودند و به گفته استاد رکن‌الدین همایون فرّخ، اعراب خط نداشته‌اند و خطی که از حمیر و انبار به حجاز رفته و در زمان ظهور اسلام انتشار یافته، خط عربی نیست بلکه یکی از متداول ترین خطوط ایرانی بوده که با دگرگونی‌هایی برای نوشتن زبان عربی به کار رفته است؛ تغییر شکل الفبای ایرانی به صورت کنونی پس از اسلام روی داد، تا فراگیری آن برای نوآموزان عرب آسان باشد. حیره سرزمینی بود در کرانه‌ی فرات در عراق فعلی و مردمان این شهر مهاجرین عرب بنام لخمیان بودند که درآن دیار فرود آمده و شهر حیره را بنا نهادند. حاکمان حیره دست‌نشاندگان شاهنشاهی ساسانی و تابع ایران بودند در آن روزگار برای آسان شدن امور میان حیره و دربار ایران، دبیران ایرانی برآن شدند تا الفبای خط پارسیِ میانه - پهلوی -  را اندکی دگرگون ساخته و با افزودن هشت واژه (توضیح از بازنشردهنده: واژه یا حرف الفبا؟) «ث ح ط ظ ص ض ع ق» شمار واژه‌های آن را به ۳۲ رسانده و بدین گونه زبان اعراب حیره را که نبتی– عربی بود با این خط ِ تکامل یافته‌ی ایرانی بنگارند. واژه‌ی «ط» دسته‌دار در پهلوی اشکانی دیده می‌شود ولی در پهلوی ساسانی جای خود را به «ت» دونقطه داده است.

در نتیجه الفبایی که امروز عربی خوانده می‌شود خطی برگرفته از خط‌های کهن ایرانی است که از فرگشت خط ایرانی کهن به ایرانی هخامنشی ـ اشکانی و ساسانی پدیدار شده و سرانجام خط دبیره‌ی پارسی امروزی از آن پدید آمد.

حال اگراین خط عربی بوده و در عربستان اختراع و استفاده می‌شده است: 

1. چرا قرآن را با آن به نگارش در نیاوردند؟ چرا ایشان تا هنگام خلافت عثمان به گردآوری قرآن نپرداختند؟ و تنها پس از تهاجم به ایران و آشنایی با خط، آکادمیسین‌های ایرانی درحیره به تدوین آن همت گماردند؟
2. اگراین خط از دیرباز در استان حجاز و کاروانشهر مکه کاربُرد داشته، پس نشانه‌هایش کجاست که تاکنون نوشته‌ای از آن که مربوط به پیش از خلافت عثمان و ظهور اسلام باشد، به روی تکه‌ای سنگ، دیوار، لوح گلی یا چرم یافت نشده است؟
3. مهم‌تر از همه، خط میان مردمی پدید می‌آید که نیاز و ضرورت آن را حس کنند و بستر به کارگیری آن در فرهنگ خود داشته باشند. اعراب نه از زمینه‌های پیدایش خط برخوردار بودند و نه به آن نیاز داشتند.

کلمه‌ی خط برگرفته از واژۀ ایرانی کهن «کت» است که به زبان اعراب راه یافت و سپس درسده‌های میانه به دست تحصیل کردگان پارسی به ابزار نوشتن درآمده و بر پایه‌ای که سیبویه – دبیر ایرانی گذارده بود، صرف شد.

ایرانیان نقش مهمی در تکامل خط نوشتاری قرآن و خط عربی داشته‌اند. بر خلاف تصّور بسیاری، که [می‌گویند] ما خط کنونی را از عرب‌ها وام گرفته‌ایم، خط فارسی بعد از اسلام نوع تکامل یافته از خط در زمان اشکانیان و ساسانیان یعنی پهلوی و اوستایی بود. این خط که در سده‌های پیش وارد عربستان شده و با زبان عربی تطبیق داده شده بود، بار دیگر پس از تهاجم اعراب وارد ایران شد و ایرانیان در تکامل و در تبدیل آن به هنر خوشنویسی نقش عمده‌‌ای داشته‌‌اند. ایجاد نقطه و اِعراب در خط عربی را به‌ فردی بنام ابو اسعد دؤلی الفارس و در قرن اول هجری نسبت داده‌اند که برای درست خواندن قرآن توسط غیرعرب‌زبانان از جمله ایرانیان ابداع کرد. ایرانیان بر اساس نیاز زبانی، الفبای فارسی را قرن‌ها پیش پدید آورده بودند از سده سوم هجری به علت نامه‌ نگاری‌های دیوانی، خط‌‌های مانوی و پهلوی، جای خود را به الفبای فارسی دادند.

از ریشه‌ی فارسی الفبای کنونی موسوم به عربی، می‌توان به تشابه عجیب خط اوستایی و کوفی پی‌برد. در صدر اسلام در زبان عربی از نقطه استفاده نمی‌شد که ما آنرا باب کردیم. ناگفته نماند که پیدایش خط نیاز به بستری برای رشد و تکامل دارد که اقلیم عربستان عناصر آن را در اختیار اهالی شبه جزیره قرار نمی‌داد. به گزارش تاریخ نگاران نامدار، در سراسر شبه جزیره عربستان حدود پانزده نفر سواد نوشتن در حد میرزا بنویس در امور حمل و نقل کالا داشتند که با این بضاعت اندک توانایی ابداع خط در اختیار آن‌ها نبود. در حالی که این خط در امپراتوری ایران در اداره‌ی امور در زمان اشکانیان و ساسانیان حدود هزار سال مورد استفاده و فرصت تکامل داشته است. 

توضیح ضروری است که نگارنده این وبلاگ تخصصی در مسائل تاریخی ندارد. بازنشر این مطلب از جهت اهمیت و برای اطلاع رسانی بیشتر بوده. دوستان و عزیزانی که هرگونه نظر، انتقاد و پیشنهادی در خصوص این نوشته دارند به صفحه شخصی آقای دکتر که در خط اول همین نوشته لینک شده است، مراجعه فرمایند.