داستان x در ریاضیات چیست و از چه زمانی نمادی برای مجهول‌ها شده است؟

خیلی از نمادهایی که امروز در ریاضیات به طور گسترده به کار می‌رود از قرن 18 به بعد رواج یافته‌اند. حتی بعضی از آن‌ها بسیار جدیدتر هستند و عمری کمتر از 50 سال دارند.

زمانی که دانش‌آموز دبیرستان بودم هرگز چنین چیزی به ذهن من خطور هم نمی‌کرد که نحوۀ نمادگذاری در ریاضیات، از قرنی به قرن دیگر تفاوت می‌کند. اولین باری که این تصور در ذهن در هم ریخت وقتی بود که کتاب «ریاضیات نوین» اثر 2 ریاضیدان فرانسوی، سرژ برمان و رنه بزار، را با ترجمه احمد بیرشک دست گرفتم. نمادگذاری کتاب به قدری برای من عجیب بود که تقریباً چند روز در شوک بودم.

البته اشتباه نشود منظور از نمادگذاری، نمادگذاری‌های مربوط به «عمل» در گروه‌ها و چیزهایی مانند آن نیست. بلکه مثلاً نمادی که در آن کتاب برای بیان یک مجموعه استفاده شده بود با چیزی که من در دبیرستان آموخته بودم تفاوت زیادی داشت.

بعدها این کنجکاوی در ذهن من شکل گرفت که پس کسی مانند خوارزمی چگونه متون ریاضی را می‌نوشته است؟ در یونان باستان جریان به چه شکلی بوده است؟ در مصر باستان چطور؟ بابلیان چگونه متون ریاضی خود را می‌نوشته‌اند؟

این سؤال‌ها مرا در مطالعۀ تاریخ ریاضیات جدی‌تر کرد. تا قبل از آن من تاریخ ریاضیات را دوست داشتم چون به زندگی ریاضی‌دانان بزرگ می‌پرداخت و همچنین اینکه سیر تحولات اندیشه‌های ریاضی را شرح می‌داد. اما الان متوجه شده بودم که تاریخ ریاضیات حرف‌های زیادی برای گفتن دارد.

در طول تاریخ هر قومی از شیوه‌ای متفاوت برای نمادگذاری و نوشتن مفاهیم ریاضی استفاده می‌کرده است. بعضی از این شیوه‌ها منسوخ شده است و بعضی به عصر ما رسیده است. (کتاب تاریخ ریاضیات تألیف هاورد ایوز را با ترجمه محمد قاسم وحیدی اصل را بخوانید)

مثلاً خوارزمی برای بیان یک کمیت مجهول از کلمۀ «شیء» استفاده می‌کرده است. وقتی کتاب‌های او به لاتین ترجمه می‌شود، کلمۀ شیء بدون ترجمه به زبان لاتین بیان می‌شود. مانند اینکه ما تلویزیون و چند کلمۀ فرانسوی دیگر را ترجمه نکرده‌ایم و فقط با حروف فارسی آن‌ها را می‌نویسم (تلویزیون، رادیو، تئاتر، سینما، آمفی تئاتر، فیش، بانک، چک، ویرگول، دوش و ...). ترجمۀ کلمۀ شیء به لاتین یک تفاوت کوچک داشت و آن هم اینکه برای انتخاب نزدیک‌ترین صدا به صدای «ش» از حرف ایکس استفاده کردند. بعدها همین حرف ایکس در اول کلمه به عنوان نمادی برای بیان یک کمیت مجهول در ریاضیات استفاده شد.

برای اطلاعات بیشتر در این زمینه این مقاله را بخوانید: Why X marks the unknown