قلندریّه در تاریخ: دگردیسی‌های یک ایدئولوژی اثر محمّدرضا شفیعی کدکنی
قلندریّه در تاریخ: دگردیسی‌های یک ایدئولوژی اثر محمّدرضا شفیعی کدکنی کتابی است که به تاریخ قلندریه و ریشه‌های فکری آن می‌پردازد. نویسنده در همان آغاز کتاب می‌نویسد که در سال 1344 زمانی که دانشجوی دورهٔ دکتری زبان و ادبیّات فارسی در دانشگاه تهران بوده است، استاد بدیع‌الزّمان فروزانفر او را به جستجو در دو حوزه امر کرده‌اند، یکی تحقیق دربارهٔ ابوسعید ابوالخیر و دیگری جستجو دربارهٔ قلندریّه. و کتاب پیش رو ماحصل چهل و یک سال کندوکاو و پژوهش مستمر و مداوم ایشان در رابطه با این آیین بوده است. استاد شفیعی کدکنی بحث خود را با بررسی پیوند قلندریّه با چهار جریان فکری خراسانِ قرنِ سوم از جمله کرّامیّه، ملامتیّه، صوفیّه و اصحاب فتوّت آغاز می‌کند. سپس به ریشه‌شناسی واژهٔ «قلندر» می‌پردازد و با ارائهٔ ادلّه و اسنادی، «قلندر» را شکل دیگری از واژهٔ «کا+لنگر» به معنی مکانی که این قوم در آنجا جمع می‌شده‌اند، می‌داند. در ادامه پیوند قلندریّه با ایران پیش از اسلام و آیین‌هایی چون مزدکیان و خرّم‌دینان بررسی می‌شود؛ از منظر نویسنده، قلندریّه یک آیین سرّی و کاملاً ایرانی است که قرن‌ها به صورت مخفیانه در لایه‌های زیرین جامعه حیات داشته و با حملهٔ مغول و آشفتگی‌های ناشی از آن، فرصت ظهور و بروز یافته است. استاد شفیعی کدکنی سپس از دو چهرهٔ اصلی قلندریّه یعنی قطب‌الدّین حیدر زاوگی و جمال‌الدّین ساوجی سخن می‌گوید و تعدادی دیگر از بزرگان این آیین را به استناد متون کهن معرّفی می‌کند. بخش وسیعی از کتاب به بررسی چهرهٔ قلندر و قلندریّه در متون نظم و نثر فارسی اختصاص دارد و مؤلّف می‌کوشد در دیوان شاعرانی چون سنایی، عطّار، مولوی، عراقی، حافظ، اوحدی مراغه‌ای و عبید زاکانی ردّپای قلندریّه و قلندریّان را پی بگیرد، ویژگی‌های این آیین را از خلال این متون استخراج کند و دیدگاه هر کدام از این شاعران را نسبت به این طریقت نشان دهد. پیوند قلندریّه با آیین اهل حق در غرب ایران از دیگر بخش‌های جذّاب و خواندنی این اثر است. در ادامه نویسنده می‌کوشد نشان دهد که با به قدرت رسیدن صفویّان، چگونه قلندریّه با تشیّع درهم می‌آمیزد و رنگی شیعه‌مآبانه به خود می‌گیرد. از آنجا که مصرف حشیش در بین قلندریّه رواج و رونق بسیار داشته است، بخش دیگری از کتاب به مصرف حشیش در بین قلندریّان اختصاص دارد، نویسنده در این‌جا نظر فقها در این رابطه را به صورت مبسوط بیان کند و مخالفت آنها با این رفتار قلندریّان را نشان می‌دهد. در پایان کتاب نیز چند نامهٔ باقی‌مانده از قلندریّان و واژه‌نامه‌ای از اصطلاحات خاصّ این آیین گنجانده شده است. سخن گفتن از کتابی ششصد صفحه‌ای، آن هم کتابی که محصول بیش از چهل سال تحقیق یکی از برترین پژوهشگران معاصر است، در این مختصر کاری است بس دشوار، پس به همین مقدار بسنده می‌کنم.
خواندن این کتاب، در کنار کتاب مهمّ «تاریخ کهن قلندریّه» از احمد تارگون کارا مصطفی که پیش از این در همین صفحه آن را معرّفی کرده‌ام، دورنمایی روشن و مستند از قلندریّه و قلندریّان را برای ما فراهم می‌آورد، پس خواندن آن را به علاقه‌مندان عرفان و تصوّف، تاریخ ادیان، ادبیّات کلاسیک فارسی و پیروان آیین اهل حق پیشنهاد می‌کنم.
- این مقاله را هم ببینید: قلندریه و خاکساریه
- این مقاله هم ممکن است برای شما جالب و خواندنی باشد: قلندران در سپیده‌دم تاریخ
